“Cách mạng 4.0” của công nhân Việt Nam
Theo PGS-TS Lê Hoài Quốc, Trưởng ban quản lý Khu Công nghệ cao TPHCM, cách mạng công nghiệp lần thứ 4 (cách mạng công nghệ 4.0) tạo ra nhiều cơ hội mới, nhưng đồng thời cũng đặt ra thách thức không nhỏ cho các mô hình hoạt động sản xuất kinh doanh cũ.
“Bọn cháu không có tiền về quê ăn Tết, chẳng biết làm sao nên rủ nhau đi cướp. Dạ đây là lần đầu ạ”.
Đó là lời khai báo với công an của bốn thanh niên trẻ bị bắt tại Bình Dương ngày 22/1/2011. Bốn thanh niên, người lớn nhất 25 tuổi, người nhỏ nhất mới 18, đều quê ở Nghệ An và Hà Tĩnh, vào các khu công nghiệp trên địa bàn Bình Dương làm công nhân. Họ phạm tội lần đầu, và hôm ấy, là ngày 27 tháng Chạp.
Giai đoạn đó, theo một nghiên cứu do Viện dân số và các vấn đề xã hội thực hiện, mỗi năm có khoảng nửa triệu thanh niên di cư đến các thành phố để kiếm sống. Trong đó, 52% ở độ tuổi từ 18 đến 25, tức là độ tuổi của 4 thanh niên bị bắt ở Bình Dương.
Theo nghiên cứu của viện này, đời sống của những thanh niên này tương đối bế tắc. 70% chỉ có một phương tiện giải trí là nghe đài và xem TV. 58% tin rằng họ sẽ không có cơ hội để nâng cao trình độ phát triển.
Khảo sát về lương công nhân (2015, Tổng liên đoàn lao động)
Nhiều người trong số họ chọn những giải pháp tồi để giải quyết sự bế tắc. “Trên thực tế ở nhà quê họ là người thật thà nhưng cuộc sống đô thị đã xô đẩy họ. Nhiều khi việc làm khó kiếm, không có thu nhập nên làm liều rồi quen” – nghiên cứu trích lời một lãnh đạo công an quận.
Thời điểm đó, trước vụ ăn cướp của 4 công nhân, Đài tiếng nói Việt Nam đặt ra một vấn đề: sẽ ra sao nếu 4 người này không bị bắt?
Câu trả lời giả thiết được đưa ra, là “hành động đó có thể được lặp lại, và đó là con đường khá truyền thống để hình thành những băng nhóm tội phạm”. Cơ quan này, từ vụ việc có thể xem là nhỏ này (nếu chỉ xét đến mức độ tội phạm trên mặt bằng xã hội), khẳng định rằng “tình trạng bất ổn từ đời sống của lao động nhập cư đang là một vấn đề quan trọng của xã hội”.
Đó là chuyện của năm 2011. Cho tới cuối năm đó, cả nước có xấp xỉ 1.000 vụ đình công diễn ra, một kỷ lục từ khi Luật lao động có hiệu lực, cao gấp 2,5 lần so với năm trước đó. Lý do chính, được cho là bởi tiền lương. Một năm đầy biến động của giới công nhân Việt Nam.
Hai năm sau đó, nước Đức giới thiệu khái niệm “Cách mạng công nghiệp lần thứ tư” (gọi tắt “Cách mạng 4.0”). Nó được thủ tướng Angela Merkel nhấn mạnh tại Diễn đàn Davos năm 2015, và nay trở thành một khái niệm thời thượng trên quy mô toàn cầu.
Cuộc cách mạng này được cho là một mối đe dọa với lực lượng lao động phổ thông – đặc biệt là những người đang làm việc trong các nhà máy gia công, một phần quan trọng của nền kinh tế Việt Nam. Đặc trưng của cuộc cách mạng 4.0 là nhiều công đoạn của quá trình sản xuất sẽ được thay thế bằng máy móc.
Và câu hỏi đặt ra: là trước và sau Cách mạng công nghiệp 4.0, lực lượng công nhân Việt Nam thay đổi ra sao?
Đó là cách nhìn nhận của lãnh đạo Bộ Công Thương về những biến động mà Cách mạng 4.0 có thể sẽ mang tới.
“Chính phủ cần một chương trình hỗ trợ riêng, tập trung vào việc nâng cao trình độ và tay nghề, kiến thức chuyên sâu của nhóm đối tượng này”, ông Trần Việt Hòa – Phó Vụ trưởng Khoa học và Công nghệ của Bộ Công Thương, đề xuất khi nói về lực lượng lao động giản đơn.
Cách mạng công nghệ 4.0 sẽ tác động mạnh nhất tới nhóm ngành công nghiệp chế tạo vì nó luôn bị ảnh hưởng bởi những biến đổi của công nghệ trong kinh tế toàn cầu, cơ chế lan truyền công nghệ qua hoạt động xuất nhập khẩu. Chính sự thay đội mạnh mẽ của công nghệ và máy móc làm cho thay đổi dòng chảy thương mại quốc tế, phân hóa lại nhu cầu lao động giá rẻ được sử dụng để sản xuất phục vụ cho các thị trường lớn. Còn với nhóm ngành điện tử, xét về năng lực sản xuất sẽ dễ dàng nhận thấy nhóm ngành này hoàn toàn bị tác động bởi các tập đoàn đa quốc gia đặt cơ sở sản xuất linh kiện điện tử và lắp ráp thành phẩm tại Việt Nam. Năng lực sản xuất của những doanh nghiệp nội địa trong nhóm ngành này càng ngày càng thu hẹp hoặc phải đóng cửa bởi các sản phẩm công nghệ cao đòi hỏi sự đổi mới liên tục – điều mà doanh nghiệp trong nước thường bị hụt hơi trong cuộc đua về sự sáng tạo công nghệ, chất lượng và giá cả khi tham gia chuỗi cung ứng so với thị trường thế giới.
Có thể bắt gặp ý kiến của nhiều chuyên gia về “đào tạo lại” cho công nhân như một giải pháp đối mặt Cách mạng 4.0.
Tìm ra cơ hội “nâng cao trình độ tay nghề” cho lực lượng công nhân đang tính toán từng gói mì và từng trăm nghìn đồng tất nhiên không phải vấn đề dễ dàng.
Khảo sát mới nhất về tiền lương vào tháng 3/2017, cho thấy 33% lao động cho biết thu nhập của họ thấp, phải chi tiêu tằn tiện, sống kham khổ; 12% thu nhập và tiền lương không đủ sống, phải làm thêm. Chỉ 16% có thu nhập dôi dư nằm trong nhóm công nhân mỏ, khai khoáng.
Dây chuyền các cô gái vui tươi của Thảo trong quán lẩu vịt của năm 2016, đã “thay máu” theo những con đường riêng. Họ về quê lấy chồng, tiếp tục tham gia vào lực lượng nông nghiệp hoặc buôn bán nhỏ. Họ đi xuất khẩu lao động.
Một khảo sát khác của Tổng liên đoàn Lao động Việt Nam với công nhân ngành dệt may, giày da vào năm 2015, năm mà bà Angela Merkel đem khái niệm “Cách mạng 4.0” tới Diễn đàn Davos, cho kết quả: 20% lao động không đủ sống, 31% phải chi tiêu tằn tiện, 41% vừa đủ trang trải và chỉ 8% có tích lũy.
Một công nhân Bắc Thăng Long tự cắm ống truyền trong ký túc xá của nhà máy
Hàng triệu công nhân cả nước, cùng với tích lũy trình độ, trí tuệ và sức lao động của họ, không chỉ được điều chỉnh bởi “giáo dục”. Họ là kết quả của một loạt hệ thống chính sách liên quan đến tiền lương, giờ làm, y tế, nhân khẩu…
Trong lúc đó, ở Đức, chính phủ nước này sẽ đổ ra khoảng 40 tỷ euro mỗi năm cho Cách mạng 4.0, tới 2020. Mục tiêu của các quốc gia giàu có này: Tự động hóa sản xuất, để cạnh tranh với chính lực lượng lao động giá rẻ từ những công xưởng thế giới như Việt Nam. Quyên, Thảo, Lâm, Hồng – trong tương lai sẽ cạnh tranh trực tiếp với một lực lượng rô-bốt trị giá hàng nghìn tỷ USD.
Và biến động lớn nhất họ thường xuyên phải lo nghĩ, vẫn là Tết, chứ không phải “Cách mạng 4.0”. Quyên kể rằng, có những năm, sau Tết, toàn bộ tiền trong nhà cô chỉ còn đủ để mua đúng một tấm vé xe về Hà Nội.
Guồng quay của cô gái tuổi 20 bên dây chuyền nhà máy lại tiếp tục. Sự đầu tư cho những người như cô, đang dừng lại ở dạng bản thảo.
